Олон хоногийн аялал #16 - БЭСРЭГ УУЛС БУЮУ Бэлтэс гол, Дэлгэр мөрөн, Хануй гол, Сэлэнгэ мөрний сав газраар

Энэ аялал нь унадаг дугуй, каяак маягийн хөнгөн завь хосолсон BIKERAFTING төрлийн аялал.

Өглөө 8.30 цагт Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хот чиглэлийн автобусанд сууна. Мөрөн хотод хононо. Аялал 7 сарын 4 өдөр Мөрөн хотоос эхлэнэ. Арбулаг сумын нутгаар унадаг дугуйтай жийж Баянзүрх сумын төв хүрч, Бэлтэс гол Бошлой хад хүрч отоглоно. Дэлгэр мөрнөөр завиар 150 км усан зам туулж Бүрэнтогтох сумын төв хүрнэ.

Хилэнтийн гүүр хүртэл жийгээд Дэлгэр мөрнөөр Сэлэнгэ мөрний эх (Дэлгэр мөрөн, Идэр гол, Бүгсэй гол бүхий Олон голын бэлчир) хүртэл 78 км завиар аялан явсаар голоос гарч дугуйгаа унан Ар Тээлийн голын хөндий өгсөн Мааньтын даваа, Шар даваа даван Архангай аймгийн Цэцэрлэг сумын төвөөр дайран Хадан богчоор гаран Хануй гол уруудан жийсээр Хануйн рашаан хүрнэ. Голоо уруудан унадаг дугуй, завь хослуулан аялсаар Сэлэнгэ мөрөн хүрч Булган аймгийн Хутаг Өндөр сумын төв хүртэл усан замаар хөвнө.

Эндээс унадаг дугуйгаар Сэлэнгэ мөрөн уруудан жийсээр Зодын голын бэлчир хүрч Сэлэнгэ мөрнөөр Эг- Сэлэнгийн бэлчир хүртэл завиар аялана. Цааш унадаг дугуйгаар Сэлэнгэ сум хүрч Ингэтийн гол өгсөн Ингэтийн даваа даван Говил тосгоноор уруудан Эрдэнэт хотын галт тэрэгний буудал хүрч аялал дуусна.

Унадаг дугуйгаар 493 км (60%), завиар 330 км (40%) зам туулна.

6 сарын 29. Ням гариг
Өглөө 8 цагийн автобусанд сууж, дугуй, завь, ачаануудаа амжилттай ачиж хөдөллөө. Суудал дүүрэн байв. Мөрөн хотод орой 22 цагт ирлээ. CU орж кофе уух хооронд Мөнхбат маань хуучны танил руугаа жийж, унтах айл олоод хүрээд ирэв.

Хоёр жилийн өмнө Хөвсгөлд ирж Монгол шарын даваа хүрэх аяллын үеэр танилцаж гэрт нь 3 хонож байсан гэнэ. Таних танихгүй хүнтэй зөв харилцаж, биеэ төлөв түвшин авч явах, аливаа хүнтэй эргээд уулзах нүүртэй байна гэдэг аялагч хүнд байх тун нандин чанар гэж боддог. Тавлаг байшинд тавтайхан амарлаа. Нэг шөнө майхан барихгүй байна гэдэг аялагч хүнд олдошгүй том тус дэмжлэг болдог.

6 сарын 30. Даваа гариг
Замдаа сайн явахын ерөөлөөр үдүүлэн өглөө 8 цагт аялал эхэллээ. Хоёр өдөр бороошсон Хөвсгөлийн тэнгэр цэлмэсэн нартай өглөө байлаа. Мөрөнгөөс гараад 20 орчим км зам туулаад байтал замын хажууд унадаг дугуйтай хүн амарч харагдав. Хойд ачаа, цүнх, майхан, аяны хөнжил гээд аялаж буй нь илт. Мөрөн хотоос Хатгал сум руу анхны аяллаа хийж буй 16 настай Энэрэл охинтой ийн танилцсан юм. Арааны тохиргоо хийж, дугуйг нь хийлээд бага сага туслаад, хамтдаа даваа руу өгсөж 11 цаг гэхэд Хужиртын даваа давлаа. Дүү охиныг сайн явахыг ерөөн бид хоёр замаа хөөлөө.

Даваа уруудан явсаар баруун зүг шороон замаар салж Урд ширэвгэр уулыг ороон Эрхэл нуурын урд хөвөө дагасан олон салаа замаар оров. Өдрийн 12.30 цагт худгийн пүнз бараадан Өдрийн хоолоо хийж идэв. Нуурын эргээр жийх байхад жижиг хар ялгаанууд бужигналдан хамар ам руу зарим нь орно. Хун шувууд энэ нууранд тайван хөвж харагдана. Зогсолтгүй жийсээр нуурын хөндийгөөс гарч дөрөлж даван цааш уруудан уужим уул хоорондын хөндийн замд орлоо.Салхи яг баруун талаас салхилах нь саад бус харин ч зуны халуун өдөр биднийг сэрүүцүүлэн туслах том дэмжлэг байлаа. Бид цагт 11-12 км цагийн дундаж хуртай урагшилж байв. Энэ нутагт ил урсац бүхий гол горхи ховор тул инженерийн хийцтэй гүний худгууд элбэг тохиолдоно. Усны нөөц тун хэрэгтэй. Энэ өдрийн аяллын зам Арбулаг сум хүртэл үргэлж өгсөж явах онцлогтой.Хужиртын голын уужим хөндийд урагшилах цагаар тэнгэрт үүл хөгжин атгасан нударга мэт бөөн саарал юм болчихлоо. Тийш ийш хараачлах агшинд урд зүгт 500 м орчим зайд нэгэн хот айл харагдав. Замаас гарч чиглэн очлоо. Зан ааш сайтай хөдөөний эгэл түмний төлөөлөл болсон сайхан хүмүүс биднийг гэртээ урьлаа. Хамтдаа цай ууж аяны сонин хачин хуучлах явцад тэнгэр дуугарч, цахилгаан цахиж том ширхэгтэй мөндөр дагуулсан аадар бороо шаагив. Хорин минутын дараа юу ч болоогүй мэт тэнгэр цэлмэн бидний явах зүгээс наран гийнэ. Айлын хүмүүсээр үдүүлэн жийсээр Хүрэн булангийн дөрөлж даван уруудан толгой ороон давж жийсээр Тавын дөрөлжөөр өгсөв. Энэ олон дөрөлжийн өндрийг яана, өгсүүрийн нугачаа тун ихтэй. Арбулаг сум нь дтд 1891м өндөрт байрлаж буйг GPS зааж байв. Бид 1027м өндөр авсан байлаа.Арбулаг сум дээр 20.10 цагт ирлээ. Энэ өдөр 7 цаг 15 минут жийж, 78 км зам тууллаа. Нийтдээ 12 цагийг замд зарцуулав. Нутгийн сайхан сэтгэлт зочломтгой залуутай танилцаж гэрт нь уригдав. Бүхэл хоолоор дайлуулж, хөнжилдөө булхан унтлаа.

7 сарын 1. Мягмар гариг
Тун сайхан амарч хоноод гэрийн эзэгтэйн бэлдсэн өглөөний цай ууж, гэрийн эзнээр алсын чигээ заалгаад 8.20 цагт аяллын замдаа гарлаа. Бага шиг цувраа нууруудын хойд талаар уулын бэл дагасан замаар жийсээр зүүн талаас ирсэн төв шороон замтай нийлээд удалгүй нэгэн дөрөлж давав. Алсад айлын бараа харагдаж мал сүрэг тааваараа бэлчсэн уужим хөндийн зүүн талаар уулын хошуу дагасан өгсүүр уруу замаар тайван жийж явлаа. Арбулаг сум нь харьцангуй өндөрт оршдог тул ерөнхийдөө уруудсаар байгаад Баянзүрх сум орох тул жийлтийн хурд, эрчим өчигдрийг бодоход тэс өөр байлаа.

Бэлбулаг багийн төвөөр дайран алсын уруу жийсээр л байлаа. Мэдээж гүдэн хөтөл давалгүй л яахав. Эмт баг хүрээд жижиг горхи бараадан өдрийн хоолоо хийж идэв. Тун ойрхон өндөрлөг дээр Баянзүрх сумын замын хөшөө алсаас харагдана. Хоолоо идэж амраад өгслөө. Дурсгалын зураг татуулан маш үзэсгэлэнт хавчиг уулын ам Эмтийн гол уруудан хурдлав. Одоо бид хоёр 14 орчим км уруудаад сумын төв орох учиртай. Замын автомашинууд сайн яваарай гэж ерөөл өргөн зөрнө. Зарим нь ус ундаа авах уу гэж асуун сэтгэл тавина. Энэ зам бол ёстой л уулын дугуйгаар жийж баймаар жаргалын орчин байлаа. Уулын ам энгэрт, ой модтой холилдон алчуураа нөмрөн мэхийх хатагтай нартай төстэй хадан цохионууд давтагдашгүй төрхөө гайхуулан сүндэрлэх нь үлгэрийн оронд ирсэн мэт гүн сэтгэгдэл төрүүлж авай.

Тэнгэр бүүдийж бороон дусал хаяалж эхлэхтэй уралдан манай баг 15.10 цагт Бэлтэс голын гүүрээр гарч Баянзүрх сумын төв дээр ирэв. Бороо шаагин асгарлаа. Сумын төв нь дтд 1623 м өндөрт оршдог гэж GPS зааж байна. Петровис ШТС-ын залуу бид хоёрыг байрандаа урин амттай цайгаар дайлан амраав. Манай баг 58 км зам туулжээ. Үдээс хойш Бэлтэс гол, Дэлгэр мөрөнгийн бэлчир рүү 10 орчим км зам туулан очиж отоглох төлөвлөгөөтэй байна. Одоо бороо шивэрсээр, харьцангуй сэрүүн нутаг байна шүү.

Бороо зогсож, ахиад л наран гарлаа. Бошлой хадны зүг 9 км жийх замдаа гарав. Бэлтэсийн голыг 4 удаа гармаар туулж гарав. Гуяар татаад л зарим гарам нь ус ихтэй, урсгал ширүүн тул харгиагаар нь туулаад гарчихав. Бошлой хад орчмын байгаль нь үлгэрийн орон, үзсэн хүн тэр гайхалтай тогтцын мэдрэнэ. Шохойн чулуун тогтоцтой тул олон тооны ангал, нүх, жижиг агуй үүсгэсэн байв. Автомашинууд уулын давааны тойруу замаар явж байв. Ийнхүү бид товлосон газраа ирж Дэлгэр мөрний эрэг дээр отоглолоо. Нийт 69 км замыг энэ өдөр туулав. Маргааш өглөө завиар аялах аялал эхлэнэ. Аяллын зам дардан байх болтугай.

7 сарын 2. Лхагва гариг
Шөнө тайван сайхан унтаж амраад 7 цаг гээд бослоо. Аяллын иж бүрэн ачаа цүнх, унадаг дугуй гээд бүхнээ завин дээрээ ачиж баглаж, явж үзээгүй усан замд юу ч тохиолдох билээ гэж хаширлан бэлдэхэд цагийн хязгаар тогтоолгүй ажиллаж билээ. Дэлгэр мөрний усны мандалд 9.20 цагт завиа тавиад аялал эхэллээ.

Хөх, ногоон өнгийн хоёр завь урд хойноо орон урагш ягуухан хөвнө. Хурд 6.5 км заах нь урсгал харьцангуй түргэн байгааг илтгэнэ. Сэлүүрдэхэд 9 км зааж энэ маягаар овоо л зам туулах юм байна гэсэн итгэл төрүүлнэ. Усанд унах, завьтайгаа хөмөрч болохгүй шүү гэж хамтрагчдаа захих ч энэ бол зүгээр л үг, аяллын замд яахан хүссэнээр болох билээ гэж давхар бодно. Нэг удаа Туул голоор 10 орчим км урссан нимгэн туршлага, дадал дүйтэй гишүүнээ гайгүй шиг аваад явчих юмсан гэж хүсэл тархинд эргэлдэж авай.

Эхний харгиа дээгүүр гараад эргээд хартал жаахан эвгүй оргисон, бусдаар зүгээр байна гэж инээсээр хөвөж байна. Цааш 3 км орчим усан зам тогтуун байснаа харгиа боргио харагдаад эхлэв. Овоохон давалгаатай угсраа боргио руу завиа чиглүүлэн ортол завины хошуу цоройгоод хоёр удаа намбалзаад цаана нь гарав. Манай хүн хажуугаар нь тойроод гарчихав. Завиа залж, хүссэн газраараа явч чадаж байна даа гэж баярлан бодов. Хадан хошуун доогуур гарсан харгиа харагдахаар нь "айгаад" захлаад завиа усан дээгүүр хөтлөөд гарав. Ийм газар их тохиолдоно доо, энэ маягаар урагш ахихгүй дээ, яая даа гэж бодсон ч залуудаа хэлсэнгүй. Цаг нь ирнэ хүлээх хэрэгтэй.

Үхэр чулуу бүхий томоохон боргио сүртэйгээр хүрхрэн урд цагаан ус хөөсрөн. Энэ дундуур бид хоёр яагаад ч гарч чадахгүй гэж бодон захаар нь том чулуу сүлжин зүдэргээтэй аргаар завиа хөтлөн чирэв. Ард үлдсэн залуу маань харин нэг хартал захын хэдэн чулуу шүлжин боргилсон урсгалаар завиа сэлүүрдэн гараад ирэв. Ийм боргионоос ингээд гарч чадаж байгаа тул цаашид энэ хүү алзахгүй юм байна. Баярласан гэж жигтэйхэн, залуу хүний зориг итгэл, тэмүүлэл ийм сайхан. Үүнээс хойш миний хамаг буглаа эргэлзээ аялаж усан замаа хөөн итгэлтэйгээр урагшилсан юм. Дэлгэр мөрний усан мандалд хөвөхдөө өөрийн багийн гишүүнд "санаа зовохгүй" байна гэдэг ямар сайхан гээч. Одоо би өөрөө л чаддаг мэддэг бүхнээ дайчлах хэрэгтэй, ар тал найдвартай. Уулын энгэр нь өндөр хад цохиотой, завсраар нь өвс ургамал бут, модод ургаж байгалийн гайхалтай зураглал хажуугаар алгуур өнгөрх нь усан аяллын өвөрмөц жаргал юм даа.

Ханан хаданд голын ус тулж огцомхон эргэсэн үхэр чулууд бүхий томхон боргионы ус цагааран цацарч, усны оволцох сүртэй чимээ наашлан ойртож байв. Мөнхбат маань зүүн талын захыг барин цохионы эрэг дагуух урсгалаа аван сэлүүрдэн орчихлоо. Хэд хэд оволзоод найдвартай нь аргагүй хөвж харагдана. Гайгүй дээ, сайн байна гэж бодон ажиглах зуур миний завь боргионы төв рүү чиглэсэн урсгалд хамагдав. Хоёр том үхэр чулуун дундуурх юүлүүрэн урсгалаар завиа залан гарахад яг урд талд мөлгөр том хадны дээгүүр урсгал нөмрөн гарч цаана нь цагаан ус хуйларч авай.

Ийм давалгаа руу орохын өмнө физикийн хуулиар үүссэн "усан нүх" рүү эхлээд унах учиртай. Эргэх эргэлзэх цаг ийм үед огт байж болохгүй. Завины хошууг их биеийн дагуу болгон хуйлран эрчлэх голын давлагааг зүсэн орлоо. Завины урд хитэг эхлээд өргөгдөнө, дараа нь голын хэсэг нумрах үед урд хэсэг дараагийн давалгаа өөд цоройн сүүлийн хэсэг багахан өргөгдөөд буцаж усны мандалын налуугаар гулсанхан буудаг. Ерөнхийдөө зиг заг маягтай гэсэн үг.

Бидний завь 3.60 м урттай, шугаман тэгш хэмт хийцтэй, ачааны даац хангалттай (220 кг хүртэл), хийгдсэн материал бат бөх, уян хатан харимхай чанартай. Ийнхүү завиндаа талархан оновчтой хийцийг нь магтан сэлүүрээ чанга атган урагшилж байв. Хэд хэд оволзон, нэлээн их ус завь руу цацагдан боргионоос амжилттай гарлаа. Урьд нь ийм усан замаар огт явж үзээгүй бид хоёрын хувьд маш том ялалт байсан юм. Өөрийн чадал хүч, завиндаа итгэх итгэлийг өгсөн аяллын нэгэн бэлэг юм уу даа. Цаана нь гараад хоёулаа ямар гоё юм бэ гээд л догдлол айдас зэрэгцэн сэтгэл хөдлөл намдаагүй байсан ч ахин ийм боргио таарвал зүсээд л гарна гэж дотроо бодон зориг нэмэгдэн урамшина. Иймэрхүү эргэлттэй боргио харгиа ахин хэд хэдэн удаа таарч бид хоёр туршлагжсаар.Нарангийн булан хэмээх газарт жуулчны гэр буудал баригдсан байв. Удалгүй тавцан маягийн завин дээр загас барин хөвөж буй бүлэг жуулчидтай тааран бид "гүйцэж түрүүлэв". Тэнгэрт үүл хөгжиж салхилан ширүүхэн бороо орлоо. Голын эрэг дагуу гурвалжин байшин харагдав. Нутгийн иргэний зуслангийн байшин бололтой. Эрэг рүү гарч уг байшинд 2 цаг орчим амарч, өдрийн хоол ундаа хийж идэв. Бороо ч зогсов.

Оргомжийн булан (тухайн үедээ анзаараагүй) өнгөрөөд, энэ өдрийн оргил үйл явдал болсон 200 м орчим урт үхэр чулуу, ханан хад бүхий боргион дундуур золбоотой гарлаа. Цаана нь тун ойрхон ахин нэг боргио гарлаа. Гэр буудлын манаач залуугийн Цагаан ус гэж нэрлээд байсан газар нь энэ бололтой. Орой 20 цагийн үед нөмөр голын тохойд отоглов. Хоолоо хийж идэн хамтдаа өнөөдрийн замаа ярилцан бие биедээ баяр хүргээд, майхандаа сэтгэл тэнүүн тухтайхан амарлаа. Энэ өдөр усан замаар 52,3 км зай тууллаа. Хугацаа 6 цаг 20 минут. Дундаж хурд 8,2 км/цаг (max 16.5 км/цаг).

7 сарын 3 өдөр. Пүрэв гариг
Цэлмэг тэнгэрт наран мандсан сайхан өглөө боллоо. Цай хоолоо идээд ачаалан усан дээр гарлаа.

Хэд хэдэн чулуутай боргио тууллаа. Нэг удаа завь маань бүр Ү үсэг шиг хэлбэртэй болсон шүү. Ийм л уян хатан сайн унаа даа. Бид хоёр иймэрхүү зүйлд дасаж байсан боловч болгоомж, сэрэмж алдаж болохгүй гэдгийг олон аяллын туршлага "хэлж" байлаа. Аажмаар мөрний урсгал тайван болж бага зэргийн боргио харгиа үе үе таарна. Голын урсгалаа уншин аль болох хурдан бас зогсолтгүй хөвсөөр, Эрчимийн нуруу харагдаж байгаа нь уулнаас гарах дөхөж буйг илтгэнэ. Хэд хэдэн тохой булан өнгөрч Хөх хөтлийн давааны зам харагдав. Голоос гарч унадаг дугуйндаа завиа ачин, давааны замаар уруудан жийсээр Хэрзийн хясааны замын хажууд байрлах цайны газар орж амттай цуйван идэж амарлаа. Хэдэн залуус бидний аяллыг маш их сонирхон халуун яриа өрнүүлэв.

Нар шингэх цаг болж байлаа. Түрүүхэн энэ зурваст орсон аадар борооноор үер бууж замын зарим хэсгийг эвдсэн байв. Бид голоос гараад 17 км жийж Улаан богчийн даваа руу өгсөж байтал ачааны хоосон автомашин зогсож биднийг Мөрөн хүргэхээр боллоо. Хөвсгөлийн Цэцэрлэг сумын жолооч гэнэ, та хоёрыг хараад ийм их ачаатай ийм тааруу замаар жийж буйг хараад тэссэнгүй зогслоо гэж хэлсэн. Аяллын тухай сониноо ярилцсаар шөнө 22 цаг өнгөрөөж Мөрөнд ирж нөгөө л ачлалт айлдаа очин сайхан амарсан билээ. Энэ өдөр усан замаар 65 км зай тууллаа. Хугацаа 7 цаг 33 минут. Дундаж хурд 8,6 км/цаг (max 14.5 км/цаг).

7 сарын 4 өдөр. Баасан гариг
Өглөө гэрийн эзэгтэйн бэлдсэн амтат хоолыг идээд, ачаалан Хилэнтийн гүүр улмаар Дэлгэр мөрнөөр уруудан шахаа хүртэл 17 км жийгээд завиа буулган усан аялалд шилжив. Голын урсгал хурдтай байлаа. Тэнгэр цэлмэж халуухан өдөр болж байв. Орчны байгаль үзэсгэлэн төгөлдөр бөгөөд хайлаас, улиас модон шугуй, эгц өндөр ханан хад цохио, гүн устай булан тохой элбэг таарна. Урамтайхан сэлүүрдсээр Хатуугийн буланд зусах айлд орж цай уулаа. Нутгийн буурайгаас Дэлгэр мөрөн дагасан газар усны нэрийг асууж тэмдэглэн авав. Нурамтын ам, Өндөр хөх уул, Боогддогын ам, Улаан хонхны ам, Яшил тонго хад, Алаг хясаа дагуу урсан аялсаар энэ аманд бид иржээ. Голын урсгал, уналт аюулгүй байдал талаасаа усан аяллын тун тохиромжтой чиглэл.

Салхи нэг үе урдаас заримдаа ардаас гээд чиггүй үлээж байв. Уулын хавчиг ам руу орж хэд хэдэн сайхан боргио туулан гарч Өлзийтийн хэрз, Бараан үүрийн булан, Баян Эрхэтийн ам, Дандигайн булан хэмээх газраар явсаар орой 19 цаг өнгөрөөгөөд Нүдэн булан гэдэг газар бууж отоглов. Эндээс олон голын бэлчир 6 орчим км тул маргааш өглөө зорьсон газраа үзье гэж тохирлоо. Энэ өдөр усан замаар 50 км зай тууллаа. Хугацаа 5 цаг 34 минут. Дундаж хурд 8,8 км/цаг (max 14.1 км/цаг).

7 сарын 5 өдөр, Бямба гариг
Цэлмэг тэнгэрт наран гийсэн шинэ өглөө ирлээ. Гахайн амаар өнгөрч Бүгсэй голын цутгал садраа адгийг харж удалгүй Идэр гол, Дэлгэр мөрний бэлчир дээр ирэн Сэлэнгэ мөрний эхтэй нийлэв. Их ус гэдэг аргагүй л агуу нэгэн цул юм даа. Сэлэнгэ мөрөн үертэй байлаа. Усны мандал дээр урсгалын дагуу хөвөхөд 10 км/цагын хурд зааж байх нь тэр. Усаар аялсан энэ хэсэгт 21 км зайг тууллаа, дундаж хурд 9 км/цаг хүрэв. Томоохон хоёрын зэрэг булан тойроод Тээлийн бирвааз (перевоз) харагдаж эхлэх үед голоос гарлаа. Ачаа бараагаа дугуйндаа ачиж, завиа эврээж арчиж эвхээд унадаг дугуйн аялалд шилжив.

Бирвааз дээр очив. Залуу хүү бидэнд данх дүүрэн хар цай чанаж өгөв. Нутгийн 3 автомашинтай хүмүүс бирваазаар гол гарч байв. Бидэнд маш амттай өег ямааны ааруул уут дүүрэн өгөөд сайн яваарай гээд үдэв. Мөн энэ бирвааз бол Хөвсгөл аймгийн Рашаант сумын нутаг шүү гэж заавал бичээрэй гэж захьсан. Жин үдийн наран голлож халуун шатах цагаар Ар Тээлийн голыг өгссөн тод замаар бид хоёр жийлээ. Салхи харин өмнөөс сэрүүцүүлэх туслав. Замд таарсан цагаан автомашинтай залуу манай гэрт очиж цай уугаарай гээд түрүүлэн явлаа. Бид хоёр зогсолтгүй өгссөөр, сүүлдээ нөгөө машины барааг алдав. Зогссонгүй, жийгээд л байв.

Голын хөндий аажмаар тахиралдан хошуу ороох үед голын дагуу зуссан нутгийн айлууд тун их байв. Мал сүрэг нь тааваараа бэлчиж, ёстой л жаргалын нэгэн хөндийд ийнхүү орж ирлээ. Айл болгоны гадаа цагаан автомашин зогсоно, аль гэх вэ дээ гэж бодоод жийлээ. Яагаад ч юм замын хажуугийн айлуудыг өнгөрөн, бас зарим айл хурдан морь уясан тул зай барин жийсээр... хамгийн дээд хэсэгт голын дэнж дээр зусах хоёр гэр, нэг байшинтай айл байв. Бас цагаан автомашин ч харагдана. Хурд хэмжигч бирваазаас гараад 21 км туулсаныг заана.

Ийнхүү өгссөөр айлын гадаа очиж буулаа. Гэрээс нэгэн бүсгүй гарч ирэн мэнд мэдэлцэн гэртээ биднийг урив. Хаяагаа шуусан монгол гэрт салхи сэвэлзэнхэн тун таатай байв. Цай идээ, өрөм боорцгоор дайлуулав. Та нар сайхан амар би хоол хийгээд өгье гэж бүсгүй хэлэв. Чухам энэ л үгээр аяны хүмүүсийг олон зуун жил дайлж амраадаг монголчуудын эрхэм нэг заншил биелэл болон зүрхэнд гүн тусаж билээ. Баярлалаа бүсгүй минь, бид хоёрт хоол тун их хэрэгтэй, танай нутгийнхан ямар сайн хүмүүс вэ гэхэд, аяллын та нарт хоол цай ямар их хэрэгтэйг мэдэлгүй яах вэ, ах минь. Манай нутгийн аль ч айлд орсон та нарт цай уулгаж хоол хийж өгнө. Замын тэр залуу ч гэсэн та нарт хоол хийж өгөх байсан. Хөвсгөлийн Рашаантынхан гэж ийм л сайхан ард түмэн байдаг.

Энэ олон айл, мал сүрэг нийлвэл хэцүү юу гэж асуухад, манайхан бүгд бие биедээ тусалж амьдардаг, ноос ноолуурын цагаар нэг айлд нэг өдөр цуглаад л бүгдийг хийчихнэ, маргааш нь өөр айл гээд л, бүх ажлаа хамтдаа хийдэг, шинэ гэр барих, хурим найр гээд л тийм ч учраас бид энэ хөндийд жаргалтай амьдардаг гэв. Мал ухаантай амьтан болохоор нийлсэн ч гэсэн орой өөр өөрийн сүрэгтэйгээ хотондоо ирдэг. Ганц нэг айлын хонь мал ирвэл эзэнд нь хэлчихнэ, ёстой амар шүү гэж тун сайхан зүйл ярьлаа.

Сайхан байгаль үзнэ гэдэг аялагч хүний нэгэн хүсэл, гэтэл сайхан сайн хүмүүстэй өдөр бүр таарч уулзаж хөөрнө гэдэг бүр ч илүү жаргал байдаг гэдгийг ухааран бодож суув. Маш тавтай амарч, амттай хоол идэж хүч тамир сэргэсэн бид хоёр аяллын замаа үргэлжлүүлэхэд бэлэн боллоо. Эндээс Цэцэрлэг сумын төв 45 орчим км зайтай. Мөн л өгсөж очино. Айлын эзэгтэй бидэнд замдаа цайндаа хийж уугаарай гээд 1 кг зөгийн бал (энэ бүсгүй 9 бүл зөгий тэжээдэг), нутгийн хужир өглөө. Ачтай бүсгүй минь сайн сууж байгаарай.

Шууд л Талын толгой урдуур гарах Бүрдэнгийн дөрөлж өгсөн даваж Туулантын хөндийг туулан Агьтын дөрөлж өгсөн уруудаад урд харагдах холбоо хоёр дөрөлжийн дор зусах айлд орлоо. Унадаг дугуйны ачаа их байгаа нь ийнхүү мэдрэгдэж эхлэв. Шингэн их алдаж байв. 500 мл хар цайг бараг л нэг дор ууж байлаа. Мөнхбат маань бараг 4 литр цайг ачаандаа ачиж, намайг давхар ундалж явлаа. Хүүхдүүдтэйгээ бужигнах бүсгүй бидэнд цай өгөөд хоол хийгээдхье гэлээ, бид учрыг хэлэн талархаад маш амттай тараг уулаа. Сумын төв дээр очоод миний ээж аав дээр очиж хоноорой гээд гэрийг нь зааж өгөв. Сайн яваарай гэдэг үг хэдэн ч удаа сонссон ч уйдахгүй яруу ерөөл шүү. Мааньтын холбоо дөрөлжийг өгсөн жийж хоёр даваад Нуурын хөндийн дээд хэсгээр уруудан орлоо. Алсад ой мод харагдана. Хөндийн адагт Дөрөө нуур алсаас цайран үзэгдэнэ. Өгссөөр модны зах руу орж Шар даваа руу зорьлоо. Өгсүүр нь тун алсуур тул эргүүлээд л яваад байлаа. Наран жаргажээ. Гэрэл чийдэнгээ асаан даваа даваж, шууд уруудсангүй, уулын дээд бэл дагаж хэдэн км яваад уруудлаа. Уулаа ороон Цэцэрлэг сумын төвд хүрч, товолсон айлдаа 23 цагт ирж билээ. Энэ өдөр 61 км зам тууллаа.

7 сарын 6 өдөр. Ням гариг
Тохилог гэрт орон дээр нам унтлаа. Өглөө хоол цай хийж идээд, хоёр буурайгаар сайн явахын ерөөлөөр үдүүлэн замдаа гарлаа. Тэнгэр цэлмэг, халуун өдөр болох төлөвтэй. Цэцэрлэг сум алсад цайран уулын энгэрт хоцорлоо. Хөндий уруудан хэсэг жийгээд хоёр гүдэн даваад баруун гар талын тод замаа авч Хадан богчоо чиглэн жийлээ. Зүүн гар талын тод зам нь Рашаант сум руу чиглэнэ. 2018 онд энэ замаар өгссөн шүү дээ, одоо харин энэ аяллын замтай огтлолцож байна даа гэж бодов.

Ээлжит халуун өдөр холын замд бас л сульдаж явлаа. Төв зам нь дэржигнүүр ихтэй юм. Замдаа хоёр ч айлаар орж цай ууж ус ундаа сэлбэж явлаа. Хэд хэдэн толгой даваад уруудан Хануй голын хавцал дагасан хошуу ороон орлоо. Хадан богчоо даваж, томхон хоёр жалга гараад Хануй голын хөндий уруудан жийж явлаа. Салхи эргэж араас үлээх нь бүгчим байх нэг шалтгаан боллоо. Шарга нуурын урдах хошуу давлаа. Автомашинтай аялагч нар их бөгөөд нуурын эрэгт отоглож, зарим нь усанд орж сэрүүцэн амарч байв. Нуурын түвшин багассан байв.

Баян цагаан агт уулын урд талын хөтөл эгээ л том даваа шиг санагдана. Энэ хөтлийг тонгойгоод Хануй голын рашаанд хүрнэ. Оройн 17 цагт бид хоёр ирлээ. Замдаа аяллын талаар багийн гишүүнтэйгээ ярилцан, үндсэн зорилгоо биелүүлсэн, мөн Сэлэнгэ мөрөн үерлэж хөндийд салаалсан бол хэцүү байдаг тул рашаан хүрээд дуусгая гэж тохирлоо. Гурвалжин хэлбэрийн маш олон байшингууд мөн рашаанчид олон байлаа. Хамгийн сүүлд энд 12 жилийн өмнө ирж байжээ. Хаана дэлгүүр, цайны газар байгаа нь нүдэнд үл харагдана. Зөнгөөрөө хэдэн гурвалжин байшингууд дундуур яваад ортол хажууханд бага шиг дэлгүүр байв. Ундаа авч, цайны газар хайтал одоогоор хоол олдохгүй гэж нэг хүн хэлэв. Энэ өдөр 73 км зам тууллаа.

Дэлгүүрийн худалдагч нөхөртэйгээ хамт орой Булган аймгийн төв рүү бараандаа ачааны машинаар явна гэж бидэнд таатай мэдээ дуулгав. Дугуйнуудаа ачин, оройн хоол идэн маргааш өглөө Булган аймгийн төвөөс  УБ хот руу явах нийтийн автобусанд хоёр тасалбар цахимаар захиалав. Ийнхүү энэ зуны олон хоногийн ДУЗА аялал тун амжилттай дуусаж дурсамжит түүх болон үлдлээ. Аяллын замд биднийг түшин тулсан эгэл сайхан хүмүүс, ямар ч үед хажууд баттай зогсдог багийн анд Мөнхбат шавьдаа халуун талархал илэрхийлье. Усан зам (Дэлгэр мөрөн, Сэлэнгэ мөрөн)-аар завьтай 190 км, унадаг дугуйгаар 315 км аяллын зам (нийт 505 км) туулжээ. Зүгээр л жий.